Karabinek Mosin wz. 1944

(Zakłady Metalowe im. gen. Waltera w Radomiu, 1953 r.)

numer inwentarzowy LMW-KI-757

W latach 80. XX w. w carskiej Rosji podstawową bronią piechoty był – przestarzały już wówczas – jednostrzałowy, czarnoprochowy karabin Berdana kal. 10,67 mm. Rozpoczęto więc prace nad unowocześnieniem swojej broni strzeleckiej. Uwaga wojskowych skupiła się na wzorach broni obcej proweniencji. Największe zainteresowanie wzbudzał karabin belgijskiej firmy L. E. Nagant z Liége. Intensywne prace nad własną konstrukcją broni powtarzalnej (w oparciu o karabin braci Nagant) prowadził w tym czasie kapitan S. I. Mosin. Ostatecznie wiosną 1891 r. na uzbrojenie armii przyjęty został karabin rodzimej konstrukcji. Przeważyła prostota wytwarzania, mniejsze koszty przyjęcia do uzbrojenia oraz perspektywa wcześniejszego rozpoczęcia jego produkcji seryjnej. Przez następne dekady była to podstawowa broń strzelecka armii carskiej, a następnie Armii Czerwonej. Obok karabinów pojawiły się także (pozbawione bagnetu) karabinki wz. 1907 oraz wz. 1938 przeznaczone dla artylerii, obsług karabinów maszynowych, żandarmerii, formacji pomocniczych. W czasie Wielkiej Wojny Ojczyźnianej pojawił się nowy karabinek uniwersalny wz. 1944 z bagnetem składanym dla piechoty i broni technicznych. Z czasem wyparł on z produkcji wszystkie inne karabiny i karabinki systemu Mosina – poza karabinem wyborowym wz. 1891/30. Produkcja broni tego wzoru trwała w ZSRR do 1948 r.

Mosin wz. 1944 to broń powtarzalna z czterotaktowym zamkiem obrotowo-ślizgowym zasilana z jednorzędowego, stałego, wystającego z łoża magazynka pudełkowego. Łoże z brzozy syberyjskiej z nakładką na lufę i przedłużone płaską kolbą wzmocnioną stalowym trzewikiem. Lufa z czterema bruzdami połączona jest z komorą zamkową za pomocą gwintu. Na lufie znajdują się mechaniczne przyrządy celownicze – muszka słupkowa w kulistej osłonie i celownik krzywkowy wyskalowany do 1000 m. W dolnej ściance komory zamkowej osadzone są elementy mechanizmu spustowego czyli język spustowy i zaczep kurkowy. Chronione są one profilowanym kabłąkiem stanowiącym całość z jednorzędowym magazynkiem. Z prawej strony broni znajduje się stały, składany z boku bagnet typu kłującego z pierścieniem do jego osadzania na wylocie lufy.

Karabinki Mosin wz. 1944 (a także wz. 1938) w czasie wojny trafiły również na wyposażenie żołnierzy polskich walczących na froncie wschodnim. Używała ich przede wszystkim kawaleria, artyleria, wojska techniczne oraz służby pomocnicze. Z czasem zaczęły one też coraz liczniej zastępować w jednostkach liniowych mniej poręczne karabiny  Mosin wz. 1891/30. Po wojnie „krótkie” Mosiny nadal pozostały w służbie, a w 1949 r. (1950 r.?) uruchomiono w kraju ich produkcję licencyjną, która zamknęła się sumą 373 tys. egzemplarzy bardzo dobrej jakości. Pozostały one w służbie w WP do lat 60. XX w.. Później trafiły do organizacji paramilitarnych (m.in. ORMO) i straży przemysłowych.  Magazyny mobilizacyjne naszej armii zapchane były bronią tego wzoru jeszcze na początku lat 90.XX w.

Mosin wz. 1944 to broń solidnej, prostej budowy z małą liczbą części składowych. Obok karabinów Mosin wz. 1891/30 i pistoletów maszynowych PPSz wz. 1941 był on ikoną broni strzeleckiej używanej na froncie wschodnim w czasie II wojny światowej. Miał swoje zalety, miał też sporo wad. Karabinek strzelał mocnym nabojem z dużą prędkością wylotową, która zapewniała stosunkowo płaski tor lotu pocisku. Charakteryzował się dobrą szybkostrzelnością praktyczną i niezłą celnością. Ryglowanie zamka było pewne, a jego rozbieranie w trudnych warunkach polowych łatwe. Niewygodny był bezpiecznik, który utrudniał zabezpieczanie broni zwłaszcza podczas mrozów. Krótka i zbyt wysunięta do przodu rączka trzonu zamkowego wydłużała czas przeładowania karabinka. Zły kształt łódki nabojowej nieco utrudniał jego ładowanie. Do Mosina używano niepraktycznego bagnetu typu kłującego, ale w odmianie wz. 1944 ulepszono jego złe mocowanie na lufie. Teraz było ono pewne, mocne i funkcjonalne.

Karabinek o numerze seryjnym KB 06588 (broń zgodna numerycznie) trafił do zbiorów muzeum latem 1986 r. z JW 1951 Krzystkowice i jest jednym z 11 karabinków tego wzoru (łącznie z egzemplarzami przekrojowymi) w naszej kolekcji.

Dane techniczne:

Kaliber 7,62 mm
Nabój 7,62 mm x 54R
Prędkość wylotowa pocisku 820 m/s
Długość broni 1020 mm
Długość lufy 508 mm
Zasięg skuteczny ognia 400 m
Masa broni bez amunicji ~ 4 kg
Magazynek na 5 naboi

Tekst i zdjęcia: Tadeusz Blachura

***

Eksponat listopada – Szabla oficera piechoty wz. 1917

Szabla polska oficera piechoty wz. 1917 (L. Morawski i Ska, Warszawa 1917-1920 r.), nr. inw. LMW-KI-1968.
„Siedemnastka” to pierwsza po rozbiorach szabla wykonywana przez rodzimych wytwórców dla żołnierzy wojska polskiego i jeden z wojskowych symboli odradzającej się Rzeczpospolitej.

Jej forma zatwierdzona została w 1917 r. w przepisach mundurowych opracowanych dla tworzonej pod protektoratem Niemiec tzw. Polskiej Siły Zbrojnej. Następnie, w listopadzie 1918 r., przyjęta została jako szabla regulaminowa Wojska Polskiego. Geneza jej powstania jest jednak nieco wcześniejsza i sięga zimy z 1915 na 1916 r. Wówczas to na Wołyniu, gdzie stacjonowała I Brygada Legionów Polskich, wykonano projekt charakterystycznej rękojeści ozdobionej polskim orłem umieszczonym na kapturku. Pierwsze „siedemnastki” powstawały z inicjatywy prywatnej polskich oficerów, czego przykładem może być szabla pamiątkowa Władysława Sikorskiego ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego datowana na 27.06.1916 r.

Szabla wz. 1917 występowała w dwóch głównych wariantach: kawaleryjskiej (w wersji dla oficerów, podoficerów i szeregowych) oraz piechotnej (przysługującej wyłącznie oficerom). Co ciekawe przepis określający formę szabli mówił niemal wyłącznie o wyglądzie rękojeści. Brak precyzyjnego opisu główni – poza wskazaniem, iż ma ona być „biało metalowa lub oksydowana” –pozwalał na adaptację tychże od już posiadanych przez polskich żołnierzy szabli niemieckich, austriackich, rosyjskich, a z rzadka także francuskich. Powstawały także nowe głownie, produkowane już w Polsce, w zakładzie Gabriela Borowskiego w Warszawie, który był największym producentem „siedemnastek”. Zwykle tego samego pochodzenia co głównie były pochwy, stąd i tu zauważa się pewną różnorodność form.

Prezentowany na zdjęciach egzemplarz charakteryzuje się następująco: rękojeść zamknięta, oprawa mosiężna. Jelec krzyżowo-kabłąkowy z dwoma kabłąkami bocznymi i trójkątnymi wąsami. Jego tylne ramię zakończone jest płaską łezką nachyloną ku dołowi, zaś przednie zagięte jest pod kątem prostym i dalej wypukłym łukiem połączone z głowicą. Na głowicy nakrętka w formie rozetki, mocująca trzpień głowni. Kapturek, z wytłoczonym orłem na tarczy amazonek, przechodzi w warkocz sięgający jelca. Uchwyt drewniany, obciągnięty czarną skórą z metalowym oplotem. Głownia o małej krzywiźnie, obustronnie szlifowana w jedną bruzdę od strony grzbietowej. Sztych centryczny. Pochwa stalowa, polerowana z pojedynczą ryfką i ruchomym koluszkiem, zakończona ostrogą.

Opisana wyżej szabla jest jedną z trzech posiadanych przez muzeum „siedemnastek” (pozostałe dwie to szable kawaleryjskie w wersji dla oficera i szeregowego). Do zbiorów muzeum została zakupiona w 1992 r. Posiada ona pruską głownię i pochwę. Rękojeść powstała w firmie L. Morawski i Ska w Warszawie o czym świadczy punca w owalu wybita . Na pochwie widoczne ślady uzupełniania ubytków. Długość szabli z pochwą – 97 cm, szerokość głowni u nasady 2,5 cm.

Tekst: Błażej Mościpan
zdjęcia: Tadeusz Blachura (fot.1), Paweł Pochocki (fot. 2 i 3), Błażej Mościpan (fot. 4)
zdjęcie archiwalne zbiory Lubuskiego Muzeum Wojskowego

Opracowano na podstawie:
Karta inwentarzowa eksponatu LMW-KI-1968

Blachura T., Mościpan B, Wybić się na niepodległość…Drzonowskie muzealia 1914-1921, Drzonów 2013
Blachura T., Mościpan B., Żołnierz polski 1914-1945. Katalog wystawy, Drzonów 2018
Komorowski P., Szabel nam nie zabraknie… Broń biała żołnierza polskiego z XVIII-XX wieku, Ostrzeszów 2012
Kwaśniewicz W. Szable w zbiorach Lubuskiego Muzeum Wojskowego, Drzonów 2000
Kwaśniewicz W., Dzieje szabli w Polsce, Warszawa 2007
Kwaśniewicz W., Woźniak A. L., Od Rokitny do Borujska. Szable kawalerii polskiej 1915-1945 ze zbiorów Adama Lubomira Woźniaka, Drzonów 2008
Zachuta L., Polska biała broń i jej producenci, Kraków 1998

Samolotowa stacja radiolokacyjna
CD-30T (RP-21M/MA)
(LMW-KI-2984)

Stacja RP-21MA. Na szynie z lewej  strony fotografii, bliżej stożka centralnego, widoczny numer samolotu, na którym stację zamontowano - MiG-21MF , nr burtowy 9112.

Pomysł zastosowania stacji radiolokacyjnej na samolocie pojawił się w umysłach konstruktorów już przed II wojną światową, lecz ówczesna technika tego typu była zbyt ciężka i obszerna gabarytowo, aby wizje te ówcześnie wprowadzić w życie. Pierwsze stacje radiolokacyjne (w zasadzie były to celowniki radiolokacyjne, mające z dzisiejszego punktu widzenia, dość ograniczone możliwości), pojawiły się na pokładach samolotów już podczas działań II wojny światowej. Po jej zakończeniu szybki rozwój napędu odrzutowego a więc i osiągane coraz większe prędkości lotu, wymusiły przyspieszenie rozwoju także systemów wykrywania radiolokacyjnego. Dynamiczny rozwój elektroniki i miniaturyzacja pozwalały na konstruowanie urządzeń o coraz wyższych parametrach i wymiarach nadających się do zamontowania ich na pokładzie jednomiejscowych samolotów myśliwskich. W pierwszych założeniach radar miał wykrywać cele w czasie złych warunków pogodowych i w nocy, gdy nie było możliwości wzrokowego odnalezienia przeciwnika. Takie myślenie było spowodowane niewielkimi skutecznymi zasięgami ówczesnych radarów samolotowych, porównywalnymi do zakresu obserwacji wzrokowej w dobrych warunkach pogodowych. Sytuacja ta zmieniała się jednak bardzo szybko a radary sukcesywnie uzyskiwały możliwości odnalezienia celu w każdych warunkach, na odległościach wielu kilometrów.

Stacja RP-21MA, widok z prawej i od góry. Wyraźnie widoczna budowa szyn, na których radar był wysuwany z wnętrza kadłuba.

Radar lotniczy CD-30 (RP-21) powstał z przeznaczeniem do zastosowania na projektowanym samolocie myśliwskim MiG-21, wcześniej jednak przetestowano go i wprowadzono do użycia na samolocie przechwytującym Su-9, dostosowując urządzenie parametrami technicznymi do tej konstrukcji i oznaczając RP-9U. Zanim radar ten przystosowano do zamontowania na docelowym myśliwcu - MiG-21, zdążono do eksploatacji wprowadzić odmiany wyposażone jedynie w radiodalmierz SRD-5/M (odmiany bez radaru nosiły oznaczenie fabryczne E-6). Były to MiG-21F i MiG-21F-13. Docelowy radar oznaczono RP-21M i zamontowano na odmianie MiG-21P (pierechwadczik – przechwytujący), która pierwsze testy w locie przechodziła od 1958 roku. Wersje wyposażone w stację radiolokacyjną oznaczono jako E-7. Produkcję seryjną samolotów tej odmiany rozpoczęto pod koniec 1960 roku na potrzeby ZSRR a od 1963 roku w dopracowanej wersji MiG-21PF dla Związku Radzieckiego i na sprzedaż do krajów zaprzyjaźnionych. Radar RP-21M produkowano także w odmianach RP-21MA i R-2L, ten ostatni przeznaczony do produkcji licencyjnej w Indiach. Radary tego typu montowano na samolotach w odmianach MiG-21P, MiG-21PF, MiG-21PFM, MiG-21R. Kolejne wersje tego myśliwca otrzymały unowocześniony radar RP-22. Były to MiG-21S. MiG-21SM, MiG-21M, MiG-21MF oraz MiG-21bis a także wczesne odmiany MiG-23 (S i MS), choć dla Polski samoloty MiG-21M i MiG-21MF zakupiono ze starszym radarem, RP-21MA.

Warto przyjrzeć się możliwościom stacji radiolokacyjnej RP-21M/MA, bowiem samoloty MiG-21 z tym radarem były podstawą obrony polskiego nieba od 1964 roku do końca lat 90-tych, pamiętając jednak, iż jest to konstrukcja z początku lat 60-tych, w swoim czasie będąca urządzeniem o wysokich parametrach.

Stacja RP-21MA w widoku z tyłu i od boku

Stacja radiolokacyjna RP-21M (CD-30T) miała za zadanie dozór przestrzeni powietrznej, wykrywanie celów powietrznych i ich zwalczanie za pomocą pocisków K-5MS (RS-2US) oraz K-13A (R-3S) i umożliwiała :

- obserwację przestrzeni powietrznej w przedniej półsferze samolotu w azymucie po 30 stopni od osi samolotu oraz po 12 stopni w górę lub w dół.

- półautomatyczne przechwycenie celu oraz automatyczne jego śledzenie w odległości a także we współrzędnych kątowych

- zobrazowanie celu na wskaźniku CD-34A w kabinie pilota

- pozwalała na identyfikację "swój-obcy" (zobrazowanie odpowiedzi na ekranie stacji) przy współpracy z zewnętrznym urządzeniem "Chrom-nikiel"

- celowanie i odpalanie kierowanych pocisków rakietowych

- automatyczne wypracowanie i przekazanie na wskaźnik strefy skutecznego odpalenia w zależności od wysokości lotu, prędkości zbliżania się do celu oraz wskazanego typu pocisków rakietowych

- automatyczne wyliczenie niebezpiecznej odległości i prędkości zbliżania do celu / komendy wyjścia z ataku

- normalną pracę w warunkach zakłóceń impulsowych przeciwnika podczas przeszukiwania przestrzeni, automatycznego śledzenia a także podczas zakłóceń biernych (pułapek, dipoli antyradiolokacyjnych) stosowanych przez cel

- sygnalizowania stosowania przez cel ciągłych zakłóceń szumowych, przełączenie stacji na automatyczne śledzenie tego typu źródła zakłóceń i jego zobrazowanie na wskaźniku radaru w kabinie. Tym samym źródło zakłóceń stawało się celem, automatycznie śledzonym przez stację

- automatyczne przejście na normalny tryb pracy po ustaniu zakłóceń szumowych

- automatyczne fotografowanie wskaźnika stacji radiolokacyjnej podczas lotu, co 2,5 sekundy

Stacja RP-21M pracowała w pięciu podstawowych trybach. Były to:

- obserwacja (poszukiwanie celu)

- celowanie (automatyczne śledzenie celu)

- nieruchoma wiązka

- obserwacja i automatyczne śledzenie źródła ciągłych zakłóceń szumowych

- wielozakresowa autokontrola działania stacji

 Widok od tyłu stacji radiolokacyjnej RP-21MA

Ogólna charakterystyka

Stacja zapewniała obserwację przestrzeni powietrznej w przedniej półsferze w azymucie po 30 stopni (w prawo i w lewo), w trzech równych poziomych strefach – górna, środkowa i dolna, o rozpiętości po 8 stopni każda. Antena stacji była stabilizowana w kącie przechylenia w granicach plus/minus 70 stopni, co wykluczało możliwość „zgubienia celu” przy dużych kątach przechylenia podczas lotu. Po uchwyceniu celu pilot naciska przycisk „Przechwycenie” na drążku sterowym, od tego momentu stacja automatycznie śledzi cel bez ingerencji pilota. Stacja automatycznie eliminuje niesynchroniczne zakłócenia impulsowe przeciwnika, stąd pilot może nawet nie wiedzieć, iż cel stosuje tego typu zakłócenia. Układ ochrony przed zakłóceniami biernymi (np. dipole) rozpoznaje tego typu elementy utrudniające prace radaru, automatycznie eliminuje je i pomija ich wpływ na działanie stacji. W warunkach przeciwdziałań szumowych, pilot naciska przycisk „Zakłócenia”, stacja przechodzi w tryb pracy, w którym na ekranie tworzony jest znacznik „sztucznego” celu, namierza źródło zakłóceń traktując je jak cel bieżący i prowadzi jego ciągłe śledzenie. W tym trybie stacja nie podaje odległości do celu. Po ustaniu tego typu zakłóceń (np. w przypadku zestrzelenia celu), stacja automatycznie przełącza się na standardowy tryb poszukiwania celu i jego śledzenia. Podczas lotu na małych wysokościach, włącza się system ochrony przed impulsami odbitymi od ziemi –  stacja automatycznie wyłącza dolną strefę obserwacji.

W warunkach widzialności optycznej, przy dużych zakłóceniach, utrudniających pracę radaru według wskazań wyświetlacza, włącza się tryb nieruchomej wiązki. W tych warunkach stacja działa tak samo jak w warunkach celowania, z wyjątkiem kanału sterowania anteną. Tryb ten w stacji RP-21MA (skalibrowanej z celownikiem optycznym) wykorzystano do naprowadzania pocisku powietrze-ziemia H-66.

Stacja RP-21M tworzy obraz przestrzeni przez równomierne poruszanie anteny w górę, w dół, na prawo i na lewo oraz przez wirowanie stożkowe. Radar sumuje wszystkie dostarczone dane i za pomocą złożonej odchylająco-wirującej wiązki, tworzy obraz dozorowanej przestrzeni na wskaźniku. Antena stacji jest dwu-reflektorowa, paraboliczna z odwracaną polaryzacją. Przed promiennikiem anteny znajduje się reflektor paraboliczny zaś za nim płaska użebrowana antena. Impuls fali radaru jest kierowany na antenę paraboliczną, odbijającą falę w kierunku anteny płaskiej, zaś ta poruszając się, kieruje wiązkę w pożądana stronę.

 
Widok na użebrowaną stronę wewnętrzną pokrywy anteny radaru (znajdującą się bezpośrednio pod stożkiem wlotowym)

Widok na użebrowaną antenę radaru - zwykle zakrytą pokrywą

Widok na spodnią stronę anteny radaru oraz fragment elementów jej mechaniki 

Stacja radiolokacyjna RP-21MA

Unowocześniona stacja RP-21M sprzężona z celownikiem optycznym ASP-PF, została nazwana RP-21MA. Rozszerzono w ten sposób taktyczne możliwości samolotu przechwytującego, pozwalając na stosowanie oprócz pocisków kierowanych K-5MS (RS-2US) i K-13A (R-3S) także uzbrojenia niekierowanego i działek lotniczych (również przy zastosowaniu zasobnika GP-9 montowanego pod kadłubem). Opracowano także do tej odmiany radaru pocisk powietrze-ziemia H-66, bazujący konstrukcyjnie na pocisku K-5M.

Podczas odpalania pocisków K-5MS i K-13A w przypadku braku widoczności, celowanie odbywa się zwykle przy wykorzystaniu wskaźnika CD-34A (czyli wyświetlacza radaru w kabinie pilota). Natomiast jeśli cel jest widoczny wzrokowo, można używać celownika optycznego
ASP-PF. W tych warunkach dane do strzelania wypracowuje stacja RP-21MA i przekazuje je automatycznie do celownika. W trybie tym stacja wprowadza też bieżącą odległość do celu w zakresie 1,2 km -13,5 km z dokładnością do 1,5 %. Podczas użycia uzbrojenia niekierowanego i działek, celowanie odbywa się za pomocą ASP-PF zaś stacja RP-21MA prowadzi pomiar odległości w granicach 600 m – 2000 m a dane przekazuje do celownika. Aby zapewnić wzajemną współpracę RP-21MA i celownika ASP-PF, konieczne było wprowadzenie wielu zmian w blokach elektronicznych stacji.

Dane taktyczno-techniczne RP-21M

- zasięg wykrywania (obserwacji) – zależny od warunków lotu i rodzaju celów – około 20 km

- skuteczny zasięg śledzenia -13 km (RP-21MA - 13,5 km)

- moc w impulsie, maksymalna – 100kW

- czas odświeżania obserwacji przestrzeni – co 1,7 - 2,5 sekundy

- czas gotowości do pracy po włączeniu zasilania – 3-4 minuty

- martwa strefa obserwacji - 600m (RP-21MA - 500m)

- masa stacji, bez zasilania – 163 kg

Tekst i fotografie : Jarosław Sobociński

Konsultacja : ppłk pil. Bogdan Nowak

Tekst na podstawie publikacji „Samolotowa stacja radiolokacyjna RP-21M i RP-21MA.Opis techniczny”,MON.DWL,Poznań,1972, oraz „MiG-21, cz.1”, Jefim Gordon, Władimir Klimow, dodatek miesięcznika „Kryła Rodiny” Nr 1/1994.

Na prośbę pasjonatów lotnictwa i modelarzy, poniżej zamieszczam więcej fotografii szczegółów stacji radiolokacyjnej RP-21MA

 
Bloki elektroniczne stacji w widoku z góry

Widok na miejsce połączenia bloku antenowego ze stacją. Żółtym kolorem pomalowano sekcje falowodu.


Widok od dołu i z lewej

Widok na spodnią część bloków elektronicznych

Widok na dolną i częściowo prawą stronę

Ujęcie na spód stacji centralnie od tyłu

Ujęcie na tylny panel stacji RP-21MA

Widok bloku mechaniki z wewnętrzną konstrukcją anteny. Na żółto pomalowane są elementy falowodu.

Nieco inne ujęcie bloku mechaniki obrotu anteny

Wymiary anteny. Średnica to 520 mm. Na powierzchni znajduje się 48 żłobków o wysokości 10 mm i w odległości 11 mm od siebie

Blok mechaniki antenowej od tylu. Wyraźnie widoczne trójramienne mocowanie bloku obrotu anteny do ramy stacji RP-21MA.

Inne ujęcie szczegółów bloku mechaniki obrotu anteny

Blok mechaniki antenowej w zbliżeniu części tylnej

Spojrzenie pod nieco innym kątem na blok mechaniki obrotu anteny

Stacja RP-21MA zamocowana na ramie do przeglądu technicznego

***

Armata przeciwlotnicza wz. 1939 (61-K)

(Zakłady Mechaniczne w Tarnowie, 1953 r.)

numer inwentarzowy LMW-KI-2006

W 1938 r. w Związku Radzieckim rozpoczęły się prace nad nowym modelem armaty przeciwlotniczej kal. 37 mm. Konstrukcja miała bazować na automatycznej armacie przeciwlotniczej 49-K kal. 45 mm. Prace prowadzono w Biurze Konstrukcyjnym Fabryki Artylerii nr 8 im. Kalinina w Podlipkach pod Moskwą pod kierownictwem M. N. Łoginowa. Prototyp armaty przekazano do prób poligonowych w październiku 1938 r., a już w roku następnym działo oficjalnie przyjęto na uzbrojenie Armii Czerwonej. Było ono pierwszą radziecką automatyczną armatą przeciwlotniczą wielkoseryjnej produkcji. Na jej bazie powstały także wersje morskie (jednolufowe i dwulufowe) oraz samobieżne na podwoziu gąsienicowym. Produkcja seryjna 37 mm „pelotek” skoncentrowała się w Fabryce nr 4 im. Woroszyłowa, którą ewakuowano do Krasnojarska. Szacuje się, że do końca wojny powstało tu prawie 19,7 tys. armat przeciwlotniczych wz. 1939 (bez wersji samobieżnej). Stały się one podstawowymi lekkimi automatycznymi armatami przeciwlotniczymi Armii Czerwonej biorącymi udział  we wszystkich jej operacjach obronnych i zaczepnych podczas Wielkiej Wojny Ojczyźnianej 1941-1945.

Siedmioosobowa obsługa radzieckiej armaty plot. 61-K. Widoczny dalmierz stereoskopowy ZDN o podstawie 1 m i powiększeniu x10 (forum.axishistory.com)

 Armata 61-K to broń samoczynna wykorzystująca krótki odrzut lufy, zasilana z pięcionabojowych łódek Ju-9 o masie 8 kg. Lufa gwintowana z tłumikiem płomieni i wymienną rurą rdzeniową. Zamek klinowy opadający pionowo umożliwiał prowadzenie ognia pojedynczego i ciągłego. Do rozwiązania zadania spotkania pocisku z celem służył samoczynny, wektorowy przelicznik przeciwlotniczy AZP-37-1 chroniony stalowym, prętowym stelażem. Łoże składa się z łoża górnego i łoża dolnego. Z jego lewej strony działa mechanizm podniesieniowy armaty, a z prawej mechanizm kierunkowy. Łoże wraz z pomostem ustawiono na resorowanym, czterokołowym podwoziu z oponami wypełnionymi masą gąbczastą. Podczas przestawiania armaty w położenie bojowe koła unoszono, a konstrukcja opierała się na czterech podnośnikach, z których boczne zabudowano w odchylanych ramionach. Opcjonalnie działo mogło być wyposażone w stalową tarczę ochronną o masie 100 kg. Do holowania „pelotki” wykorzystywano m.in. samochody ciężarowe GAZ-AA, ZiS-5, STAR 660.

Armata przeciwlotnicza wz. 1939 służyła do ostrzału celów powietrznych lecących w odległości do 4000 m i na wysokości do 3000 m . Budowa armaty pozwalała także na zwalczanie lekko opancerzonych celów naziemnych. Używano amunicji scalonej z pociskami odłamkowo-smugowymi OR-167 z zapalnikiem MG-8 z samolikwidatorem oraz przeciwpancerno-smugowymi BR-167. Pociski przeciwpancerne ostrogłowicowe z czepcem balistycznym z odległości 1000 m przebijały płytę stalową o grubości 38 mm ustawioną pod kątem 90°. Jednostka ognia armaty wynosiła 200 nabojów z czego ¾ to naboje z pociskami odłamkowo-smugowymi.

Holowane armaty kal. 37 mm w drugiej połowie 1943 r. znalazły się na uzbrojeniu Wojska Polskiego walczącego na froncie wschodnim. Chrzest bojowy przeszły wiosną 1944 r. na Ukrainie, gdzie 1. Samodzielny Dywizjon Artylerii Przeciwlotniczej odpierał ataki Luftwaffe na węzeł kolejowy Darnica. W następnych miesiącach brały one udział w bojach nad Wisłą, na Pomorzu oraz w operacji berlińskiej. Na przełomie 1945 i 1946 r. na stanie Wojska Polskiego było 287 armat 61-K. W 1953 r. w Zakładach Mechanicznych w Tarnowie podjęto licencyjną produkcję armat przeciwlotniczych kal. 37 mm. Obok armat przeciwlotniczych S-60 kal. 57 mm stanowiły one w następnych dekadach uzbrojenie m.in. samodzielnych baterii artylerii przeciwlotniczej formowanych dla ochrony konkretnych obiektów wojskowych. Ze stanu naszej armii spisane zostały dopiero w latach 90. XX w.

Armata przeciwlotnicza wz. 1939 o numerze broni 1794 trafiła do zbiorów muzeum na początku 1993 r. z JW 2045 Krosno Odrz. i jest jedną z trzech armat tego wzoru w drzonowskiej kolekcji. Wszystkie zostały wyprodukowane na licencji  w Tarnowie w latach 1953-1955.

Dane techniczne:

Kaliber 37 mm
Masa bojowa 2100 kg
Ciężar pocisku odłamkowo-smugowego 0,73 kg
Prędkość wylotowa pocisku 880 m/s
Donośność max. (pionowa) 6500 m
Szybkostrzelność 160 strz./min
Obsługa 7 żołnierzy

Tekst i zdjęcia: Tadeusz Blachura

***