Samochód terenowy GAZ-69, Uljanowska Fabryka Samochodów, l. 60. XX w., LMW-KI-2333

Gazik-69 to jeden z tych eksponatów, przy których nasi dorośli zwiedzający lubią się zatrzymać i powspominać. Bez cienia przesady pojazd ten można zaliczyć do grona klasyków okresu PRL. Popularne „gaziki” były właściwie jedynymi, powszechnie spotykanymi terenówkami. Były to podstawowe wozy terenowe wszystkich armii i służb państw Układu Warszawskiego oraz innych państw znajdujących się w strefie wpływu ZSRR.

Prace nad konstrukcją samochodu rozpoczęły się zaraz po zakończeniu II wojny światowej w biurze konstrukcyjnym fabryki GAZ (Gorkowskij Awtomobilnij Zawod). Nowy pojazd miał zastąpić na liniach produkcyjnych poprzednika – GAZa-67, który w dużej mierze bazował na licencyjnych, fordowskich podzespołach, a w armii wymienić potężną flotę pochodzących z „Lend-Lease-u” jeepów Willys MB i Ford GPW. W założeniach miało to być auto proste, uniwersalne i łatwe w produkcji. Zespół konstruktorów swoje prace rozpoczął od przeglądu już istniejących konstrukcji zdobytych, bądź używanych przez sowietów, z których zaczerpnięto poszczególne rozwiązania. I tak np. inspiracją dla karoserii był niemiecki Stoewer R-200, a silnik M-20 wywodził się ze skróconego o dwa cylindry amerykańskiego sześciocylindrowego silnika rzędowego Dodge. Część podzespołów zunifikowano z innymi wozami produkowanymi w ZSRR, co miało ułatwić ich naprawy.

Produkcja seryjna rozpoczęła się w 1953 r. i trwała do 1972 r. Początkowo wozy te powstawały w fabryce GAZ w Gorki, od 1954 r. uruchomiono drugą linię produkcyjną w Uljanowsku, a od 1956 r. GAZy powstawały już tylko w tej drugiej miejscowości, stąd na większości masek wytłoczony jest znaczek UAZ. Łącznie w obu fabrykach powstało przeszło 600 tys. tych pojazdów. Produkowano je w dwóch zasadniczych typach nadwozi: dwudrzwiowym – z dwoma ławkami z tyłu, który mieścił łącznie 8 osób oraz czterodrzwiowym, z klasycznym układem miejsc dla 5 osób. Ta druga wersja oznaczana była jako GAZ-69A, a potocznie określano ją jako komandorka. GAZ-69 w ciągu tak wielu lat produkcji, nie ulegał wielkim zmianom, do głównych zaliczyć można zwiększenie pojemności dolnozaworowego, czterosuwowego silnika z oryginalnych 2,1 do 2,4 l w wersach GAZ-69 M/AM, produkowanych od lat 60. XX w. głównie na eksport.

Prócz wspomnianych wyżej podstawowych wariantów, które posiadały brezentowy, składany dach i składaną przednią szybę, pojazd ten adoptowano do licznych zadań specjalistycznych. Powstawały m.in. wozy dowódcze, autotopograficzne, łączności, sanitarki, więźniarki, czy tak jak prezentowana w niniejszym opracowaniu wersja z metalową zabudową (wóz łączności? mobilna elektrownia oświetleniowa?) . Chyba jednak najciekawszym zastosowaniem gazika było zaadoptowanie tego małego, lekkiego samochodu do walki z czołgami, poprzez montaż wyrzutni 2P26 czterech kierowanych pocisków przeciwpancernych 3M6 Trzmiel. Gaziki posiadały także wiele specjalistycznych wariantów do prac „w cywilu”. Niestety, w trakcie produkcji nie prowadzono katalogu powstałych wariantów i dziś trudno o ich klasyfikację oraz o odróżnienie przeróbek wykonanych przez użytkowników od wariantu wykonywanego przez producenta.

Do Wojska Polskiego, a następnie do pozostałych służb „gaziki” zaczęły trafiać od końca lat. 50. XX w. i były powszechnie używane jeszcze w latach 80. XX w., kiedy to systematycznie były wymieniane na UAZy-469. W kolejnej dekadzie masowo wyprzedawane, trafiły do „cywila”, chętnie kupowane przez myśliwych, wędkarzy, rolników. Używane były właściwie do wszystkiego, brały udział nawet w rajdach. Zaletą ich użytkowania była dość duża dostępność części. Nie było problemu także z wymianą silnika, gdyż do „gazików” pasowały niemal idealnie produkowane przez FSO górnozaworowe silniki S21 z popularnych Żuków czy Nysek. Oczywiście wstawiano pod maski także i inne silniki, choćby dieslowskie z mercedesów. Do wad samochodu zaliczyć można częstą usterkowość, brak jakiejkolwiek wygody użytkowania oraz nieuchronne korodowanie karoserii.

Prezentowany na zdjęciach gazik, trafił do Muzeum w 1999 r., dzięki czujności pracowników skupu złomu oraz uprzejmości właścicieli firmy RPR z Zielonej Góry, którzy przekazali bezpłatnie auto do zbiorów muzeum. Tutaj przeprowadzono naprawy blacharskie i lakiernicze oraz uzupełniono reflektory i inne elementy wyposażenia (prace pod nadzorem muzealników wykonali uczniowie Zespołu Szkół Elektronicznych i Samochodowych w Zielonej Górze: Ł. Węgrzyński, K. Pulka, K. Burkowski). Wóz następnie wstawiono do pawilonu ekspozycyjnego i cieszy on oczy zwiedzających. Auto jest dość dobrze ukompletowane, posiada oryginalny, dolnozaworowy silnik. Wewnątrz znajduje się (prawdopodobnie wstawiony wtórnie) zespół spalinowo-prądotwórczy PAB-2-1/230. Kolejne cyfry w nazwie agregatu oznaczają: moc znamionową – 2kW, ilość faz – 1, napięcie – 230 V. Tego typu agregaty używane były jako mobilne elektrownie oświetleniowe oraz do zasilania wozów sztabowych czy łączności o małym poborze mocy. Niestety muzeum nie posiada dokładnej historii pojazdu, śladem po wykorzystywaniu go w wojsku jest jedynie numer taktyczny naniesiony na tylnych drzwiach URY 3888. Z kolei na agregacie widnieje oznaczenie  S-0059445.

Dane techniczne:
Silnik: dolnozaworowy M-20
Moc: 55 KM (65 KM w wariancie M i AM)
Prędkość maksymalna: 95 km/h
Skrzynia biegów: 3 biegowa
Ilość miejsc: dla 2 osób
Rozstaw osi: 2900 mm
Instalacja elektryczna: 12 V

Opracowano na podstawie:
źródła:
- karta inwentarzowa eksponatu LMW-KI-2333
- Samochód GAZ-69. Instrukcja 1955 r., Warszawa 1950 r.
- Samochód osobowo-terenowy GAZ-69 AM/71 i GAZ-69 M/71. Album tablic poglądowych, Warszawa 1975
opracowania:
- Szczerbicki T., Pojazdy Ludowego Wojska Polskiego, Czerwonak 2014
- Szczerbicki T., Tarczyński J., Samochody terenowe na ziemiach polskich, Warszawa 2012
- http://opisybroni.pl/gaz-69-gaz-69m/ [dostęp z dnia 30.04.2023]
- https://www.youtube.com/watch?v=FNQ4iZlMF-E&t=598s [dostęp z dnia 30.04.2023]

Tekst i zdjęcia (1-3): Błażej Mościpan

 Tekst edytowano 21.06.2023