Wystawa namiotowa 2017

„Pomniki ofiar I wojny światowej w powiecie zielonogórskim”

Termin wystawy: Lipiec- wrzesień 2017

Wystawa prezentowana jest w namiocie ekspozycyjnym znajdującym się w muzealnym parku. Składają się na nią plansze graficzne z opisami i ikonografią pomników z Zielonej Góry, Jędrzychowa, Raculi, Nietkowa, Drzonowa, Letnicy, Klępska, Łęgowa, Ostrzyc i Przybymierza. Po raz pierwszy prezentowana była w ubiegłym roku w Archiwum Państwowym w Zielonej Górze.

Ekspozycja jest wynikiem projektu „Badania terenowe pomników ofiar I wojny światowej”, zrealizowanego dzięki wsparciu finansowemu z Programu Trampolina - Regionalny Program Wspierania Inicjatyw Obywatelskich", przez Towarzystwo Przyjaciół Lubuskiego Muzeum Wojskowego. Efekty prowadzonych prac systematycznie publikowane są również na stronie internetowej www.tplmw.drzonow.eu

Upamiętnienia poległych, masowo wznoszone w latach 20. XX w. szybko wpisały się w krajobraz niemal każdej miejscowości również w naszym regionie. O ich znaczeniu dla ówczesnej lokalnej społeczności mogą świadczyć liczne kartki pocztowe z okresu, na których wizerunek pomnika często widnieje obok pałaców, kościołów, restauracji czy innych najciekawszych fragmentów zabudowy. Można rzec, że powstała ilość pomników jest proporcjonalna do ogromu istnień ludzkich, jakie pochłonęła wojenna rzeczywistość.

            Dziś owe pomniki są nie tylko ciekawym źródłem wiedzy historycznej, ale także elementem trudnego i różnorodnego dziedzictwa kulturowego regionu. Analiza losów pomników pozwala na zauważenie wszystkich najważniejszych czynników kształtujących region od zakończenia II wojny światowej. Niektóre pomniki, zniszczone zostały przez żołnierzy radzieckich (jak pomnik w Leśniowie) w ramach działań wojennych czy spontanicznych aktów niechęci, inne zostały skute i obalone przez Polaków w 2. połowie lat 40. XX w. w ramach „odniemczania” tych ziem. Wiele z nich zaadaptowano jako kapliczki religijne (np. Nietków, Leśniów Mały, Sudoł, Płoty, Zagórze), rzadziej jako pomniki polskie (pomnik w Czerwieńsku – rynek), pozostałe po skuciu najbardziej rażących znaków (inskrypcje i ornament) przetrwały w zapomnieniu.

            Biorąc jednak pod uwagę realia życia w pierwszym okresie powojennym (świeże wspomnienie krzywd wyrządzonych przez Niemców w trakcie wojny, ciągły strach przed ich powrotem, który zmusiłby do opuszczenia dopiero co zajętych gospodarstw, czy ówczesną nachalną propagandę komunistyczną) trudno o jednoznaczną ocenę tych działań. Warto również nadmienić, że kilka lat wcześniej również Niemcy dopuszczali się niszczenia polskich pomników upamiętniających poległych choćby w Powstaniu Wielkopolskim.

            Spojrzenie na pomniki zaczęło powoli ewoluować wraz z pierwszymi, sentymentalnymi wizytami dawnych mieszkańców. Prawdziwe zmiany w podejściu do niniejszego zagadnienia przyniosły jednak dopiero przeobrażenia polityczne zachodzące w Polsce w latach 90. XX w. oraz integracja europejska z 1. dekady XXI w.. Dzięki tym procesem, możliwe stało się ponowne posadowienie, wcześniej obalonych i zapomnianych, pomników m.in. w Letnicy, Zaborze, Ostrzycach czy Drzonowie oraz restauracja innych m. in. w Jędrzychowie i w Drągowinie. Również dopiero w ostatnich latach pojawiły się pierwsze wzmianki o pomnikach w opracowaniach regionalistów i historyków traktujących o historii konkretnej miejscowości.

            Przeprowadzone badania wykazały istnienie na terenie powiatu zielonogórskiego, wszystkich typowych form pomników upamiętniających poległych. Są nimi okazałe głazy, proste obeliski wykonane z piaskowca, płyty inskrypcyjne zamieszczone na ścianie kościoła, kapliczki z kamienia polnego czy bardziej rozbudowane formy, uzupełnione elementami artystycznymi. Najczęściej pomniki zlokalizowane zostały na początku lub w centrum danej miejscowości, często przy kościele, rzadziej w jego wnętrzu oraz na cmentarzach. W miastach zwykle spotyka się kilka form upamiętnienia, jedną centralną dla całego miasta (np. pomnik w rynku Czerwieńska, czy rzeźba strzelca na zielonogórskim ratuszu) oraz mniejsze, upamiętniające członków danej społeczności jak np. pracowników zakładu  czy członków gminy wyznaniowej. Pomniki wiejskie niemal wyłącznie upamiętniały poległych z konkretnej wsi lub wsi wraz z okolicznymi przysiółkami.

            Pomniki zdobione były przez ornament lub detale architektoniczne nawiązujące do motywów i symboli religijnych, państwowych, militarnych i rycerskich. Były to najczęściej wizerunku orła, krzyża żelaznego, miecza otoczonego wieńcem, panoplia złożone z hełmu i broni białej oraz gałązek z liśćmi dębu i lauru. W większych miejscowościach (Zielona Góra oraz Sulechów) głównym motywem była rzeźba żołnierza. Wszystkie zawierały pola inskrypcyjne z ogólnym przesłaniem pomnika, często uzupełnionym fragmentem biblijnym, a większość z nich także listą poległych. Nazwiska poległych w zależności od ilości miejsca na płycie uzupełnione bywały następującym informacjami: datą śmierci lub zaginięcia, stopniem wojskowym, jednostką wojskową, oznaczeniem frontu, rzadziej również datą urodzin.

Kuratorzy wystawy:

mgr Maciej Mamet, mgr Błażej Mościpan

Wystawa powstała przy udziale:

- Lubuskiego Muzeum Wojskowego w Zielonej Górze z/s w Drzonowie

- Archiwum Państwowego w Zielonej Górze

- Towarzystwa Przyjaciół LMW

Foto i tekst: Błażej Mościpan

***