Armata przeciwlotnicza wz. 1939 (61-K)

(Zakłady Mechaniczne w Tarnowie, 1953 r.)

numer inwentarzowy LMW-KI-2006

W 1938 r. w Związku Radzieckim rozpoczęły się prace nad nowym modelem armaty przeciwlotniczej kal. 37 mm. Konstrukcja miała bazować na automatycznej armacie przeciwlotniczej 49-K kal. 45 mm. Prace prowadzono w Biurze Konstrukcyjnym Fabryki Artylerii nr 8 im. Kalinina w Podlipkach pod Moskwą pod kierownictwem M. N. Łoginowa. Prototyp armaty przekazano do prób poligonowych w październiku 1938 r., a już w roku następnym działo oficjalnie przyjęto na uzbrojenie Armii Czerwonej. Było ono pierwszą radziecką automatyczną armatą przeciwlotniczą wielkoseryjnej produkcji. Na jej bazie powstały także wersje morskie (jednolufowe i dwulufowe) oraz samobieżne na podwoziu gąsienicowym. Produkcja seryjna 37 mm „pelotek” skoncentrowała się w Fabryce nr 4 im. Woroszyłowa, którą ewakuowano do Krasnojarska. Szacuje się, że do końca wojny powstało tu prawie 19,7 tys. armat przeciwlotniczych wz. 1939 (bez wersji samobieżnej). Stały się one podstawowymi lekkimi automatycznymi armatami przeciwlotniczymi Armii Czerwonej biorącymi udział  we wszystkich jej operacjach obronnych i zaczepnych podczas Wielkiej Wojny Ojczyźnianej 1941-1945.

Siedmioosobowa obsługa radzieckiej armaty plot. 61-K. Widoczny dalmierz stereoskopowy ZDN o podstawie 1 m i powiększeniu x10 (forum.axishistory.com)

 Armata 61-K to broń samoczynna wykorzystująca krótki odrzut lufy, zasilana z pięcionabojowych łódek Ju-9 o masie 8 kg. Lufa gwintowana z tłumikiem płomieni i wymienną rurą rdzeniową. Zamek klinowy opadający pionowo umożliwiał prowadzenie ognia pojedynczego i ciągłego. Do rozwiązania zadania spotkania pocisku z celem służył samoczynny, wektorowy przelicznik przeciwlotniczy AZP-37-1 chroniony stalowym, prętowym stelażem. Łoże składa się z łoża górnego i łoża dolnego. Z jego lewej strony działa mechanizm podniesieniowy armaty, a z prawej mechanizm kierunkowy. Łoże wraz z pomostem ustawiono na resorowanym, czterokołowym podwoziu z oponami wypełnionymi masą gąbczastą. Podczas przestawiania armaty w położenie bojowe koła unoszono, a konstrukcja opierała się na czterech podnośnikach, z których boczne zabudowano w odchylanych ramionach. Opcjonalnie działo mogło być wyposażone w stalową tarczę ochronną o masie 100 kg. Do holowania „pelotki” wykorzystywano m.in. samochody ciężarowe GAZ-AA, ZiS-5, STAR 660.

Armata przeciwlotnicza wz. 1939 służyła do ostrzału celów powietrznych lecących w odległości do 4000 m i na wysokości do 3000 m . Budowa armaty pozwalała także na zwalczanie lekko opancerzonych celów naziemnych. Używano amunicji scalonej z pociskami odłamkowo-smugowymi OR-167 z zapalnikiem MG-8 z samolikwidatorem oraz przeciwpancerno-smugowymi BR-167. Pociski przeciwpancerne ostrogłowicowe z czepcem balistycznym z odległości 1000 m przebijały płytę stalową o grubości 38 mm ustawioną pod kątem 90°. Jednostka ognia armaty wynosiła 200 nabojów z czego ¾ to naboje z pociskami odłamkowo-smugowymi.

Holowane armaty kal. 37 mm w drugiej połowie 1943 r. znalazły się na uzbrojeniu Wojska Polskiego walczącego na froncie wschodnim. Chrzest bojowy przeszły wiosną 1944 r. na Ukrainie, gdzie 1. Samodzielny Dywizjon Artylerii Przeciwlotniczej odpierał ataki Luftwaffe na węzeł kolejowy Darnica. W następnych miesiącach brały one udział w bojach nad Wisłą, na Pomorzu oraz w operacji berlińskiej. Na przełomie 1945 i 1946 r. na stanie Wojska Polskiego było 287 armat 61-K. W 1953 r. w Zakładach Mechanicznych w Tarnowie podjęto licencyjną produkcję armat przeciwlotniczych kal. 37 mm. Obok armat przeciwlotniczych S-60 kal. 57 mm stanowiły one w następnych dekadach uzbrojenie m.in. samodzielnych baterii artylerii przeciwlotniczej formowanych dla ochrony konkretnych obiektów wojskowych. Ze stanu naszej armii spisane zostały dopiero w latach 90. XX w.

Armata przeciwlotnicza wz. 1939 o numerze broni 1794 trafiła do zbiorów muzeum na początku 1993 r. z JW 2045 Krosno Odrz. i jest jedną z trzech armat tego wzoru w drzonowskiej kolekcji. Wszystkie zostały wyprodukowane na licencji  w Tarnowie w latach 1953-1955.

Dane techniczne:

Kaliber 37 mm
Masa bojowa 2100 kg
Ciężar pocisku odłamkowo-smugowego 0,73 kg
Prędkość wylotowa pocisku 880 m/s
Donośność max. (pionowa) 6500 m
Szybkostrzelność 160 strz./min
Obsługa 7 żołnierzy

Tekst i zdjęcia: Tadeusz Blachura

***