Lekki samolot wielozadaniowy

Jak-12A

Numer inwentarzowy LMW-KI-120

W całym typoszeregu rodziny lekkich samolotów eksploatowanych w Polsce, od Jak-12 poprzez Jak-12M, na Jak-12A kończąc, ten ostatni był konstrukcją najdłużej używaną. Samoloty pierwszej odmiany pojawiły się w naszym kraju na przełomie 1951 i 1952 roku, początkowo w postaci dwóch egzemplarzy produkcji radzieckiej. Oba przyjęto na stan 36 Specjalnego Pułku Lotniczego na Okęciu, lecz już pod koniec stycznia 1952 roku, jeden z nich przekazano do Aeroklubu Ligi Lotniczej (okręg stołeczny) i nadano znaki cywile SP-ASZ. Produkcję seryjną kolejnej odmiany, czyli Jak-12M podjęto na prawach licencji w 1955 roku, zaś rok później w WSK-Kalisz uruchomiono wielkoseryjną produkcję silników AI-14R przeznaczonych do tego samolotu. Pierwszy całkowicie polski egzemplarz ukończono 28 grudnia 1956 roku i przekazując do lotnictwa sanitarnego nadano mu oznaczenie SP-CXA.

Dwa lata później, pod koniec 1958 roku, WSK-Okęcie otrzymało licencję na produkcję finalnej odmiany, czyli Jak-12A, którą kontynuowano w latach 1959-1960. Jak-12A pozostawał przez wiele lat podstawowym samolotem pełniącym bardzo odpowiedzialne i trudne zadania sanitarne. W latach, od roku 1959, czyli od podjęcia produkcji aż do 1983 r., Wojska Lotnicze wykorzystywały 32 samoloty Jak-12A, stąd wniosek, iż gdy egzemplarz SP-CXH był już eksponatem drzonowskiej placówki, samoloty te nadal czynnie pełniły swoją służbę. Z biegiem lat, większość samolotów tej rodziny od wojska przejęły aerokluby i lotnictwo sanitarne, w 1983 roku bowiem w rejestrze cywilnych statków powietrznych zarejestrowanych było jeszcze 56 Jak-12M/A. Samoloty tego typu wykazały się niesłychaną wręcz żywotnością, wszak w styczniu 2007 roku zarejestrowanych było nadal 47 samolotów tego typu, z tego 36 w aeroklubach zaś 6 sztuk znajdowało w rękach prywatnych właścicieli. Wszystkich odmian łącznie, we wszystkich krajach, wyprodukowano dokładnie 3801 sztuk.

Jak-12A ze zbiorów LMW jest dziś unikatem. Jego historia wywodzi się jeszcze z przedwojennych konstrukcji Jakowlewa oznaczonych AIR-5 i AIR-6 a opracowanych w latach 30. XX wieku. W wyniku długiej linii kolejnych przeróbek i udoskonaleń w latach 40. powstały Jak-10 i Jak-13 będące dość odmiennymi konstrukcjami (górnopłat o krótkim starcie i szybszy dolnopłat z chowanym podwoziem). Do produkcji skierowano Jak-10 z silnikiem M-11M o mocy 106 kW, z którym jego walory lotne były słabe. Kompromisem właściwości i zalet obu tych samolotów został Jak-12, z mocniejszym silnikiem – początkowo M-11FR (117 kW) a następnie AI-14R (191 kW) – co umożliwiło dalszy rozwój – aż do finalnej postaci Jak-12A. Wśród niewielu zachowanych oryginalnych tego typu samolotów, drzonowski egzemplarz jest tym, który posłużył jako wzór produkcji licencyjnej (sprowadzony w 1959 roku). Wcześniejsze odmiany tego samolotu (Jak-12, Jak-12R, Jak-12M) były konstrukcjami dojrzewającymi, wyposażanymi w coraz doskonalsze silniki, kolejno ulepszane i przekonstruowywane skrzydło a także coraz nowsze oprzyrządowanie. Dopiero Jak-12A, w pełni dopracowany stał się doskonałym samolotem w swojej klasie a dzięki swoim zaletom wiele lat służył w aeroklubach oraz lotnictwie sanitarnym.

Pomimo zewnętrznego podobieństwa do wersji wcześniejszych, Jak-12A posiada zmienione konstrukcyjnie skrzydło i wzmocniony kadłub. Zwiększony (do 220 dm³) zapas paliwa pozwalał na znaczne wydłużenie zasięgu (w porównaniu z pierwszą odmianą ponad dwukrotnie). Silnik  AI-14R o mocy 260 KM pozwalał na osiąganie dobrych parametrów lotu. Egzemplarz ze zbiorów LMW nosi numer seryjny 12640. Oznaczenie cywilne SP-CXH, z którym przybył do muzeum, pochodziło z okresu, gdy był użytkowany w lotnictwie sanitarnym. W następnym czasie, w ramach prowadzonych renowacji został on pomalowany w barwy wojskowe i zaopatrzony w szachownice. Będąc w lotnictwie sanitarnym również nosił on oliwkowo-zielone malowanie na górnych powierzchniach i jasno-niebieskie od dołu. Zgodnie z zachowanymi dokumentami, formalnie przeznaczony na cele muzealne został już 20 grudnia 1980 roku. Wpisu do Księgi Inwentarzowej dokonano w dniu 10 lutego 1981 roku, opatrując eksponat numerem LMW-KI-120. Same procedury, przepływ pism oraz uzupełnienie niekompletnego eksponatu trwały jednak nieco dłużej.

  
Jak-12A w plenerze drzonowskiego muzeum, jeszcze w oznakowaniu Kolumny Transportu Sanitarnego, stan zachowania 1983 lub 1984 rok. Foto: M. Krzyżan

Starania muzeum o ten typ samolotu rozpoczęły się 4 lipca 1980 roku, pismem do dyrektora Kolumny Transportu Sanitarnego w Poznaniu, na podstawie informacji uzyskanej w zielonogórskim oddziale tej organizacji. Samolot ze składu poznańskiego miał być właśnie kasowany, nadarzyła się więc okazja do poszerzenia zbiorów muzealnych o kolejny eksponat lotniczy. Zgodnie z informacją zwrotną z Poznania, tamtejszy samolot był zdekompletowany, pozbawiony silnika i śmigła. Muzeum Ziemi Lubuskiej zwróciło się więc z prośbą do Zielonogórskiej Kolumny Transportu Sanitarnego pismem z dnia 3 września 1980 roku o pomoc, uzyskując zapewnienie przekazania brakujących elementów samolotu a nawet ich zamontowania we własnym zakresie na rzecz placówki muzealnej. Ta nieoceniona pomoc zdecydowanie przyspieszyła ukompletowanie eksponatu a przede wszystkim jego pozyskanie, które zalazło swój finał, potwierdzony protokołem zdawczo-odbiorczym z dnia 6 lutego 1981 roku, kiedy to oficjalnie przekazano samolot Jak-12A opatrzony rejestracją cywilną SP-CXH (zgodnie z pismem przewodnim ex. SP-BKK) do Drzonowa. Natomiast brakujący silnik AI-14R (6 serii produkcyjnej) wraz ze śmigłem został przejęty i potwierdzony protokołem zdawczo-odbiorczym w dniu 13 kwietnia 1981 r. z Wojewódzkiej Kolumny Transportu Sanitarnego w Słupsku, ponieważ tam znajdował się potrzebny egzemplarz napędu, który po wypracowaniu pełnych godzin eksploatacyjnych, mógł być przekazany na cele muzealne a wcześniej skasowany. Natomiast odgórne pozwolenie na przekazanie samolotu napłynęło z Wydziału Zdrowia i Opieki Społecznej w Poznaniu w dniu 23 stycznia 1981 roku, któremu podlegał poznański zespół lotnictwa sanitarnego.

Dane taktyczno-techniczne

Rozpiętość – 12,6 m
Długość – 9,0 m
Wysokość – 3,12 m
Powierzchnia nośna – 22,6 m.kw.
Prędkość – 215 km/h
Pułap – 4000 m
Zasięg – 1070 km
Masa własna – 1990 kg

Tekst i foto: Jarosław Sobociński, archiwalne : Wacław Hołyś

***