Samolot szkolno-treningowy Jak-18

LMW-KI-119

Tworzące się w powojennej formie lotnictwo bloku socjalistycznego rozwijało się w szybkim tempie zaś wraz z tym faktem nieodzowne stały się samoloty szkolno-treningowe o dobrych parametrach lotnych, a jednocześnie tanie w eksploatacji i łatwe w produkcji. Najlepszym z kilku propozycji tego typu maszyn okazał się Jak-18, zbudowany na bazie rozwinięcia wcześniejszej konstrukcji, UT-2. Do opracowania Jaka-18 przystąpiono w ZSRR zaraz po zakończeniu wojny, jeszcze w 1945 roku. Początkowo miał on stałe podwozie i słaby silnik M-11E o mocy 145KM. Produkcję seryjną na dużą skalę z mocniejszym silnikiem M-11FR o mocy 160KM podjęto od 1947 roku i finalnie zbudowano około 7000 egzemplarzy wszystkich odmian, łącznie z produkcją licencyjną. Był on przeznaczony do szkolenia podstawowego w szerokim zakresie, zastosowano więc standardowe już w tym okresie w konstrukcjach bojowych, chowane podwozie oraz całkowicie zakrytą kabinę załogi. Co ciekawe, na samolocie tym pierwsze swoje lotnicze doświadczenia zdobywał późniejszy kosmonauta, Jurij Gagarin. Mocna konstrukcja samolotu pozwalała na montaż silnika o mocy 300KM, co zrealizowano w 1966 roku (odmiana Jak-18PM z silnikiem AI-14PF, wyprodukowano 31 egzemplarzy).

Jak-18 na terenie LMW Drzonów po wykonanym remoncie, w czasie którego naniesiono fikcyjny nr "08". Na fotografii widoczny stan samolotu po kilkuletniej ekspozycji na wolnym powietrzu. Foto: Marian Krzyżan, około 1983 roku (brak sygnatur na fotografii)

W Polsce Jaka-18 po raz pierwszy zaprezentowano na przełomie kwietnia i maja 1948 roku na XXI Międzynarodowych Targach Poznańskich zaś w latach 1951-1955 do użytku wprowadzono 55 samolotów, początkowo produkcji radzieckiej, później także węgierskiej. Od 1953 roku część z dostarczonych samolotów przekazano do pułków myśliwskich, gdzie pełniły rolę sprzętu doskonalenia i treningu dla słabiej wyszkolonych pilotów – ówcześnie bowiem, zgodnie z dużymi potrzebami kadrowymi, nie stawiano kandydatom na pilotów wygórowanych wymagań zaś ich konkretne predyspozycje oceniano dopiero w czasie szkolenia. W tej roli od 1955 roku w jednostkach bojowych rozpoczęto zastępowanie Jaków-18 samolotami Jak-11. Proces wycofywania Jaków-18 z lotnictwa wojskowego zaczął się w 1958 roku, z chwilą wprowadzania do użytku polskiej konstrukcji samolotów TS-8 „Bies”. Wycofywane samoloty przekazywano do aeroklubów, które w sumie otrzymały z wojska 40 egzemplarzy tej konstrukcji. Były one używane tam praktycznie do końca lat siedemdziesiątych.

Jak-18 w plenerze LMW Drzonów. Zapewne przed oficjalnym otwarciem placówki w maju 1985 roku, z pomocą wojska ponownie pomalowano samolot, zamalowano przy okazji fikcyjne elementy identyfikacyjne. Foto: Marian Krzyżan, około 1985-1986 roku (brak sygnatur czasowych na fotografii)

Proces zakończenia eksploatacji Jaków-18 stanowił impuls do pozyskania jednego z nich na cele muzealne dla drzonowskiej placówki. Problemem był jednak stan techniczny tych samolotów. Jak-18 to samolot o konstrukcji metalowej, lecz wyłączając przednią część kadłuba do końca kabiny załogi i centropłat,  pozostała powierzchnia pokryta jest płótnem, które w eksploatacji było na bieżąco naprawiane i w razie potrzeb wymieniane na nowe. W momencie, gdy samoloty zostały wycofane, z oczywistych względów nie inwestowano w ich remonty. Z tego powodu pokrycie płócienne egzemplarza dostępnego dla muzeum było w fatalnym stanie, zaś samo muzeum nie dysponowało żadną bazą remontową dla tego typu prac. Toteż przed pozyskaniem do zbiorów, koniecznym stało się dokonanie fachowego remontu samolotu w wojskowych warsztatach. Czasy przełomu lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych, mimo słabej kondycji gospodarczej państwa, sprzyjały współpracy wojska, aeroklubów i instytucji kultury. Udało się więc po minimalnych kosztach wykonać remont samolotu. Obecnie drzonowski egzemplarz Jak-18 stoi w pawilonie ekspozycyjnym, jednak w okresie bezpośrednio po wykonaniu remontu i przepłótnieniu, aż do powstania pawilonu w 1989 roku, był on eksponowany na terenie muzeum na wolnym powietrzu, pod drzewami.

Jak-18 w pawilonie ekspozycyjnym LMW, 1995 rok

Jak wcześniej wspomniano, od 1958 roku lotnictwo wojskowe zaczęło przekazywanie posiadanych samolotów do aeroklubów, jednak już w listopadzie 1951 r. polskie lotnictwo sportowe posiadało dwa samoloty tego typu (rej. SP-APT i SP-APU) produkcji radzieckiej zaś w sierpniu 1957 roku i marcu 1958 roku zakupiono partię Jak-18 na Węgrzech. W sumie aerokluby posiadały w latach sześćdziesiątych 57 sztuk  Jaków-18 (z zakupów własnych 2 egzemplarze produkcji radzieckiej i 15 węgierskiej oraz 40 przekazanych przez wojsko). Drzonowski Jak-18 (nr fabr.6131 i cywilny SP-BRN) wyprodukowano w 1952 roku, zgodnie z zachowanymi dokumentami, przybył z Aeroklubu Bydgoskiego na lotnisko w Przylepie, skąd został przetransportowany i  przekazany  21 października 1980 r. do Muzeum. Jednak w międzyczasie musiał przechodzić gruntowne naprawy, bowiem pismo-umowa odnośnie remontu samolotu Jak-18 między JW2842 w Bydgoszczy a Muzeum Ziemi Lubuskiej w Zielonej Górze, którego oddziałem była ówcześnie drzonowska placówka, jest datowane na 17 lipiec 1980 roku.

 
Bardzo ciekawa jest historia egzemplarza tej konstrukcji eksponowanego w Drzonowie. Jaków-18 w podstawowej odmianie, w latach 1947-1955 w dwóch wytwórniach, w Charkowie i Arseniewie wyprodukowano 4131 sztuk. Samolot o numerze fabrycznym 6131 to 31 egzemplarz 61 serii produkcyjnej. Zbudowany w 1952 roku, przez kilka pierwszych lat latał w jednej z jednostek radzieckich na terenie NRD. W 1956 roku trafił do lotnictwa wojskowego NRD a następnie do jednego z wschodnioniemieckich aeroklubów, gdzie latał z rejestracją DM-WDG. Z rejestru statków powietrznych NRD został skreślony w dniu 31 grudnia 1967 roku. Wykreślenie z rejestru nie było jednak spowodowane zużyciem samolotu lecz wymianą między NRD a PRL, w ramach której pozyskano 20 sztuk Jak-18 w zamian za 12 polskich CSS-13 i 4 szybowce SZD-9bis1D. Jak-18 o nr 6131 został wpisany do rejestru polskich statków powietrznych z datą 22 kwietnia 1968, gdzie otrzymał rejestrację SP-BRN i latał do dnia 25 stycznia 1978 roku, kiedy z rejestru został wykreślony.

Jak-18 na jednym z lotnisk, lata 50-te

Jednostkę napędową tego samolotu stanowi pięciocylindrowy silnik gwiazdowy M-11FR o mocy 160 KM. Samolot zapisano w dokumentacji muzeum pod oznaczeniem LMW-KI-119, a wprowadzono do księgi inwentarzowej z datą 23 października 1980 roku na podstawie protokołu zdawczo-odbiorczego z dn. 21.10.1980 r.

Dane taktyczno-techniczne:

Rozpiętość – 10,6 m
Długość – 8, 07 m
Wysokość – 3,1 m
Masa własna – 805 kg
Powierzchnia nośna 17,00 m. kw.
Prędkość maksymalna – 248 km/h
Pułap – 300 m
Zasięg – 850 km

Tekst: Jarosław Sobociński, Cezary Piotrowski
Foto: Jarosław Sobociński, Marian Krzyżan, Archiwum LMW

***