Samolot Lisunow Li-2P

LMW-KI-1705

Li-2P, SP-LAS  po renowacji w 2002 roku. Foto: J. Sobociński

Samolot Lisunow Li-2 stał się jedną z licencyjnych odmian amerykańskiej bardzo popularnej i lubianej konstrukcji o ponadczasowej trwałości i niezawodności, Douglas DC-3 "Dakota”. Licencję ZSRR zakupiło aby unowocześnić własną flotę samolotów cywilnych, głównie dla linii "Aerofłot", zastępując używane dotąd, starzejące się konstrukcje. W 1937 roku zakupiono 20 gotowych egzemplarzy DC-3 oraz dwa samoloty w częściach, mające posłużyć w produkcji jako wzorce. Wdrożeniem do produkcji zajął się początkowo zespół kierowany przez W. M. Mjasiszczewa. W połowie 1938 r. rozpoczęły się przygotowania do produkcji samolotu, zaś pierwsze samoloty seryjne wyprodukowano pod koniec 1939 r.

Pierwszy zakupiony egzemplarz samolotu był poddawany próbom w CAGI czyli w Centralnym Instytucie Aero i Hydrodynamicznym w Moskwie. Na podstawie pomyślnych wyników badań i testów, w 1938 roku rząd ZSRR zdecydował się na zakup licencji DC-3. Technologię produkcji opracowano w biurze konstrukcyjnym Iljuszyna. Natomiast przystosowaniem do potrzeb ZSRR zajęło się biuro konstrukcyjne (OKB) Borysa P. Lisunowa. Nie było to łatwe zadanie, bowiem wszelką dokumentację produkcyjną trzeba było przeskalować z miary calowej na metryczną a także dobrać materiały (blachy aluminiowe, stalowe, przewody elektryczne, hydrauliczne i wiele innych) o odpowiedniej grubości i wytrzymałości produkowane w ZSRR w skali metrycznej, najbardziej zbliżone do oryginalnych, aby zbytnio nie zwiększyć masy samolotu a tym samym nie pogorszyć jego parametrów lotnych i eksploatacyjnych. W ramach zmian konstrukcyjnych zdecydowano się przenieść drzwi pasażerskie na prawą stronę kadłuba, zmniejszyć rozpiętość płata a tym samym jego powierzchnię nośną oraz zastosować radzieckie silniki. Tak zmodyfikowany samolot wprowadzono do produkcji pod koniec września 1939 roku w zakładach Nr 84 w Chimkach  koło Moskwy pod oznaczeniem PS-84 (z ros. Pasażirskij Samoljet, Zawod 84). Pierwsze egzemplarze seryjne wyprodukowano w wersji cywilnej na przełomie 1939 i 1940 roku. Były one napędzane silnikami Mikulin M-62. Wraz z nimi zastosowano śmigła o zmiennym skoku AW-7N-161 lub WISz-21/21B. Jesienią 1941 roku zakład nr 84 i cała produkcję Li-2 ewakuowano do Taszkientu.

Li-2P, SP-LAS po demontażu na terenie OW "Drogowiec" na wyspie Sobieszewskiej. Przy kadłubie widoczny betonowy podest, na którym oparte było podwozie samolotu w czasie jego ekspozycji, 1989 rok. Foto: Marian Krzyżan

Dziewięcio-cylindrowy silnik gwiazdowy ASz-62IR chłodzony powietrzem, został skonstruowany przez zespół inżynierów kierowany przez Arkadija Dmitrijewicza Szwiecowa, wzorując się na amerykańskim Wright R‑1820 „Cyclone”.  Produkowany był w ZSRR od 1932 r. pod oznaczeniem M‑25. Udoskonalony wprowadzono do produkcji pod oznaczeniem M‑62. Wśród wielu drobniejszych modyfikacji, głównymi były zmiana kształtu kanałów ssących i zwiększenie stopnia sprężania. Zmodyfikowano też samą sprężarkę, co poprawiło parametry eksploatacyjne i od 1937 roku był produkowany w dużej ilości na potrzeby lotnictwa wojskowego i cywilnego. W 1941 roku oznaczenie zmieniono na ASz‑62. W wyniku prac nad zwiększeniem niezawodności i przedłużeniem resursu silnika, dzięki udoskonaleniom technologicznym powstała wersja z reduktorem, oznaczona ASz‑62IR, o mocy 736kW (1000KM). Od 1961 roku do chwili obecnej silnik ten jest produkowany w PZL-Kalisz i ulega dalszemu rozwojowi.

Na początku 1940 roku pierwsze maszyny weszły do służby w liniach "Aerofłotu" oraz w pułkach transportowych Wojenno-Wozdusznych Sił (ros. BBC). Do czerwca 1941 roku w "Aerofłocie" służyły 72 samoloty PS-84. Po wybuchu Wielkiej Wojny Ojczyźnianej, samoloty pasażerskie wcielono do lotnictwa wojskowego, gdzie włączono je do specjalnych grup transportowych. Z powodu bardzo dużego zapotrzebowania w czasie trwającej wojny na transport powietrzny, w ramach lotnictwa wojskowego zaczęto tworzyć także pułki transportowe. Produkcję PS-84 przestawiono wówczas z cywilnej na wojskową i od września 1942 roku, zgodnie z radziecką nomenklaturą określania samolotów od nazwisk konstruktorów, zmieniono nazwę z PS-84 na Li-2. Produkcja na potrzeby wojska trwała nieprzerwanie do 1944 roku. W tym czasie nie produkowano samolotów w odmianie cywilnej.

Li-2P, SP-LAS po demontażu na terenie OW "Drogowiec". Przy kadłubie widoczny betonowy podest, na którym oparte było podwozie samolotu. Rozmontowany samolot stał się miejscem spotkań miejscowej młodzieży, 1989 rok.
Foto: Marian Krzyżan

W 1942 roku powstała wersja transportowa ze wzmocnioną podłogą i mocniejszym podwoziem. Zastosowano duże drzwi towarowe po lewej burcie kadłuba, otwierane do góry. Światła pozycyjne dla zwiększenia ich widoczności, przeniesiono z końcówek skrzydeł na dół i górę płata. Dodano także  tłumiki płomieni z rur wydechowych, aby ułatwić nocną eksploatację samolotu oraz instalację przeciwoblodzeniową na krawędziach natarcia skrzydeł i stateczników. W instalacji paliwowej wprowadzono neutralny gaz, wypełniający miejsce po zużytym paliwie w zbiornikach, aby zminimalizować ryzyko wybuchu pozostających oparów paliwa.

Od 1944 roku, gdy odmieniły się losy II wojny światowej na terenie ZSRR, rozpoczęto wznawianie wytwarzania odmian pasażerskich Li-2, w ramach których produkowano dwie wersje tego samolotu. Były to:
- wariant standardowy dla 21 (lub maksymalnie 28 osób w wersji przeciążonej)
- wariant z wyposażeniem komfortowym dla przewozu 14 osób, tzw. Salonka
Produkcję wersji pasażerskiej zakończono w 1952 roku, po wyprodukowaniu około 2000 egzemplarzy tego samolotu.

Rozładunek kadłuba samolotu Li-2P na terenie muzeum w Drzonowie, 1989 rok. Foto: Marian Krzyżan

Do polskiego lotnictwa cywilnego pierwsze samoloty Li-2 trafiły w 1944 roku. Były to trzy egzemplarze w odmianie transportowej Li-2T. Wprowadzono je na stan Wydziału Lotnictwa Cywilnego Resortu Komunikacji Poczt i Telegrafów PKiN. W sierpniu tego samego roku obsługiwały one linie łączące Białystok z Lublinem, Lublin z Moskwą, Lublin z Lwowem, Lublin z Wilnem oraz na trasie Lublin-Rzeszów-Przemyśl.

Po rozformowaniu 7. Samodzielnej Eskadry Lotnictwa Transportowego w grudniu 1945 roku, stała się ona bazą, na której powstały powojenne linie lotnicze PLL „Lot”.  Zalążkiem było dziesięć Li-2T przekazanych po remontach i odpowiednim dostosowaniu do cywilnego użytku. Wprowadzono je do eksploatacji w drugiej połowie 1946 roku. Były to samoloty o rejestracjach: SP-LBA, SP-LBB, SP-LBC, SP-LBD, SP-LBE, SP-LBF, SP-LBG, SP-LBH, SP-LBJ oraz SP-LBK jako egzemplarz zapasowy (rezerwowy).

W latach 1945-1947 zakupiono 20 nowych samolotów w wersji Li-2P dla PLL „Lot”, były to:

- SP-LAA ("Alina", wycofany w 1964 r.)
- SP-LAB ("Baśka", wycofany w 1964 r.)
- SP-LAC ("Celina", wycofany w 1964 r.)
- SP-LAD ("Duśka", wycofany w 1964 r.)
- SP-LAE ("Elka", wycofany w 1964 r.)
- SP-LAF ("Fela", wycofany w 1961 r.)
- SP-LAG ("Gabrysia", wycofany w 1961 r.)
- SP-LAH ("Hela", rozbity w 1954 r.)
- SP-LAJ ("Jasiek", wycofany w 1961 r.)
- SP-LAK ("Krysia", wycofany w 1961 r.)
- SP-LAL ("Lucynka", rozbity w 1955 r.)
- SP-LAM ("Maciek", wycofany w 1955 r.)
- SP-LAN ("Nelli", wycofany w 1961 r.)
- SP-LAO ("Oleńka", kasacja w 1952 r.)
- SP-LAP ("Piotruś", wycofany w 1961 r.)
- SP-LAR ("Rena", wycofany w 1961 r.)
- SP-LAS ("Stasiek", wycofany w 1961 r.)
- SP-LAT ("Tomek", wycofany w 1964 r.)
- SP-LAU ("Urszulka", wycofany w 1955 r.)
- SP-LAW ("Wojtek", wycofany w 1955 r.)

Li-2P, SP-LAS "Stasiek" na terenie OW "Drogowiec" w Sobieszewie, najprawdopodobniej lata 70-te XX w.
Foto: Zygmunt Grabowiecki, źródło: Internet

Drugą partię w ilości 9 maszyn zakupiono w latach 1951-1953. Były to egzemplarze o rejestracjach:

- SP-LKA (rozbity w 1954 r.)
- SP-LKB (wycofany w 1969 r.)
- SP-LKC (wycofany w 1964 r.)
- SP-LKD (wycofany w 1966 r.)
- SP-LKE (wycofany w 1967 r.)
- SP-LKF (wycofany w 1969 r.)
- SP-LKG (wycofany w 1967 r.)
- SP-LKH (wycofany w 1968 r.)
- SP-LKI (wycofany w 1968 r.)

W roku 1965, PLL "Lot" posiadał jedną wypożyczoną od wojska maszynę SP-LDA.
Łącznie ujmując, PLL "Lot" miały na stanie 40 maszyn Li-2, w tym 29 sztuk w wersji Li-2P oraz 11 sztuk w wersji Li-2T.

W latach 1948-1950 roku sześć samolotów ze składu PLL „Lot” czasowo dostosowywano do wykonywania oprysków lasów i pól uprawnych, m. in. zwalczania plagi stonki ziemniaczanej. W akcji tej brały udział egzemplarze  SP-LBA, SP-LBB, SP-LBD, SP-LBE, SP-LBG, SP-LBJ. Były one używane w okresie maj-czerwiec, a następnie ponownie przywracano je do wersji pasażerskiej. W latach 1951-1952 do tego celu wykorzystywano egzemplarze SP-LAA, SP-LAD, SP-LAM, SP-LBB, SP-LBD, SP-LBG oraz SP-LBJ. W roku 1955 do oprysków używano maszyny o rejestracjach SP-LBG i SP-LBJ. W 1955 roku ze stanu PLL "Lot" osiem maszyn z instalacją opylającą przekazano do aeroklubów.

W dniu 1. czerwca 1963 roku z PLL "Lot" przekazano samolot Li-2P o rejestracji SP-LKE do Zarządu Ruchu Lotniczego i Lotnisk Komunikacyjnych. Służył on do pomiaru i kontroli parametrów urządzeń nawigacyjnych na cywilnych lotniskach komunikacyjnych. W dniu 1. września 1970 roku, samolot ten, pilotowany przez kpt. Gedymina, przeleciał do Krakowa i został przekazany do zbiorów ówczesnego Muzeum Lotnictwa i Astronautyki.

Li-2P, SP-LAS "Stasiek" w czasie ekspozycji na terenie OW "Drogowiec", prawdopodobnie lata 60-te XX w.
Foto: Internet

Historia egzemplarza Li-2P SP-LAS  i nazwie osobistej „Stasiek”, eksponowanego w drzonowskim muzeum jest nieco skomplikowana.

Po zakończeniu jego eksploatacji w PLL „Lot” w 1961 roku, samolot prawdopodobnie niedługo po skreśleniu z listy statków powietrznych, zgodnie z panującą ówcześnie modą, został przekazany w darze dla Ośrodka Wypoczynkowego Drogownictwa „Drogowiec”, znajdującego się na wyspie Sobieszewskiej, pod Gdańskiem. Tam samolot przebywał do 1989 roku, gdy po sporych perturbacjach proceduralno-uzgodnieniowych, został przekazany do zbiorów Lubuskiego Muzeum Wojskowego w Drzonowie. Rozmowy o przejęciu eksponatu, zgodnie z zachowaną skromną muzealną dokumentacją, rozpoczęły się w 1987 roku. Niestety wizja lokalna, wykonana najprawdopodobniej przez ówczesnego kierownika technicznego LMW, p. Krzysztofa Nowaka, wykazała, iż samolot jest w opłakanym stanie, praktycznie złomowym, z kompletnie zdewastowanym wnętrzem. Był to efekt frywolnego podejścia kierownictwa OW a także wczasowiczów do samolotu eksponowanego na terenie ośrodka wypoczynkowego. Wszak każdy mógł do niego wejść, a być może niektórzy z wczasowiczów chcieli także zabrać ze sobą z niego jakąś „pamiątkę”. Nie chroniony, ogólnie dostępny samolot, początkowo po przekazaniu pięknie pomalowany, z drabinką lotniczą ustawioną na stałe przy wejściu, był sporą atrakcją. Jednak z czasem, gdy okazało się, iż koszty utrzymania samolotu i jego remontów są bardzo duże, zapewne zrezygnowano z ich bieżącego podejmowania. Samolot w ciągu 28 lat w Sobieszewie niszczał i z początkowej atrakcji, stał się niechcianym elementem ośrodka wypoczynkowego (takie przekonanie wynika z formy korespondencji między OW „Drogowiec” a LMW, zachowanej w muzeum). Ostatecznie samolot przebazowano w 1989 roku na teren LMW, jednak z przebiegu samej operacji nie zachowały się w muzealnym archiwum żadne fotografie ani dokumenty. Trzy zdjęcia rozmontowanego kadłuba Dział Lotnictwa pozyskał od śp. Mariana Krzyżana, ówczesnego Kierownika Działu Lotnictwa. Nie wiadomo, kiedy dokładnie samolot przewieziono i kiedy zmontowano. Można przypuszczać, iż operacje te dzielił spory okres czasu. Zmontowany, zdezelowany samolot, bez większości okien, z nie zanitowanymi owiewkami i odstającymi blachami, stał w takim stanie przez ponad 6 lat, do 1995 roku, kiedy jesienią przeprowadzono na nim pierwsze od sprowadzenia do muzeum, prace renowacyjne. Wstawiono brakujące oszklenie okien, zanitowano blachy pokrycia, zakonserwowano wnęki podwozia i ogumienie. Jednak bardzo zły stan techniczny samolotu, nawet dla placówki muzealnej stał się sporym kłopotem, tak technicznym jak i finansowym. Toteż prace renowacyjne są prowadzone jedynie dorywczo zaś bazowe odnowienie malowania zewnętrznego odbyło się dwukrotnie, w 2002 roku wyłącznie muzealnymi siłami, przeprowadzone przez jedną osobę oraz w 2023 roku, za drugim razem przy pomocy uczniów-praktykantów z klasy techników-mechaników lotniczych z Zespołu Szkół Technicznych w Zielonej Górze.

Uczniowie klasy techników-mechaników lotniczych z ZST w Zielonej Górze,
którzy wzięli udział w renowacji samolotu Li-2P. Foto: uczniowie ZST

Dane taktyczno-techniczne

Rozpiętość - 28,81m
Długość - 19,65 m
Wysokość - 5,15 m
Powierzchnia nośna - 91,7m
Prędkość maksymalna  - 320 km/h
Pułap - 5600 m
Zasięg - 2400 km
Masa własna  - 7600 kg
Masa maksymalna – 11000 kg

Tekst opracował: Jarosław Sobociński
Fotografie: Marian Krzyżan, Zygmunt Grabowiecki, Jarosław Sobociński, uczniowie ZST

Bibliografia:

- Jacek Kończak, Bolesław Szuman, „TBiU nr 40.Samolot transportowy Li-2”, Wydawnictwo MON, Warszawa 1976
- Andrzej Morgała, "Polskie samoloty wojskowe 1939-45", Wyd. MON, Warszawa 1979
- materiały własne autora

***