Mijają dwa stulecia od momentu posadowienia na tzw. „surowym korzeniu” klasycystycznego pałacu w Drzonowie. Ze względu na brak materiałów źródłowych co do konkretnej daty jego budowy, przyjęto powszechnie rok 1816 jako rok zakończenia budowy tej drzonowskiej siedziby trzech niemieckich rodów ziemiańskich. Taka data widnieje na tympanonie północnej elewacji pałacu i to ona wyznacza początek jego historii.

Drzonów (Drehnow, Schlesisch Drehnow) wymieniony jest po raz pierwszy w źródłach już na początku XIV w. W średniowieczu był tu majątek ziemski z folwarkiem oraz kościół. Właścicielami dóbr drzonowskich byli kolejno panowie na Kosierzu, Letnicy, Nietkowie. W I poł. XVII w. przeszły one na ponad dwa wieki we władanie rodziny von Misitschek.

W drugiej dekadzie XIX w. nieznany z imienia przedstawiciel rodziny von Misitschek zapoczątkował budowę w Drzonowie pałacu. Miała to być siedziba bardziej okazała, niż istniejący wcześniej dwór, którego lokalizację do dziś owiewa mgła tajemnicy. Architektura wybudowanej w stylu klasycystycznym okazałej siedziby pozwala łączyć jej – nieznanego z imienia – projektanta z kręgiem niemieckiego architekta działającego w Prusach Davida Gilly'ego (1748-1808). Posadowiona na planie wydłużonego prostokąta (30 m x 15 m) i nakryta wysokim dwuspadowym dachem budowla została – zgodnie z ówczesną modą – odsunięta od zabudowy folwarcznej. Zabudowa ta usytuowana była w zachodniej i w północnej części założenia, w skład którego wchodził również okazały ogród krajobrazowy ze stawem.

W 1853 r. dobra drzonowskie wraz z pałacem nabył Karl Leonard von Klinckowström – przedstawiciel starej szlachty wywodzącej się ze Szwedzkiego Pomorza. Po śmierci ojca w 1865 r. majątek przeszedł w ręce jego pierworodnego syna Ernsta Karla Thure von Klinckowströma, z którego osobą wiąże się przebudowa pałacu w 1868 r. (data ta również widnieje w tympanonie elewacji północnej). Thure przez dwie dekady (1867 - 1887) pełnił funkcję starosty zielonogórskiego i przypuszczać należy, że przebudowa – nie tak starej przecież siedziby – podyktowana była nadaniem jej bardziej reprezentacyjnych cech. Przystawiono więc do korpusu pałacu wieloboczne ryzality sięgające gzymsu koronującego (elewacja południowa i wschodnia), wykusz z balkonem (elewacja zachodnia) oraz zmieniono radykalnie kształt pozornego ryzalitu elewacji północnej. Przebudowano również pałacowe wnętrza, ale mimo wprowadzonych pewnych zmian zachowały one swój pierwotny układ.

Thure zmarł w listopadzie 1901 r. W roku następnym spory majątek ziemski przechodzi na rodzinę von Schmettow – jego pierworodna córka Maria w październiku 1878 r. wychodzi za mąż za Bernharda Gottfrieda Willibalda von Schmettow. Najpierw wspólnie z mężem, a po jego śmierci w grudniu 1927 r. samodzielnie zawiaduje dobrami drzonowskimi. Umiera pod koniec lat trzydziestych zostawiając majątek swojemu synowi Gottfriedowi, który jest jego gospodarzem do zimy 1945 r. Formalnie ostatnim „panem na Drzonowie” był – urodzony w Sulechowie (Züllichau) – syn Gottfrieda z pierwszego małżeństwa Bolko, który zmarł w Republice Federalnej Niemiec we wrześniu 2008 r. dożywszy sędziwego wieku 95 lat.

Zawierucha wojenna i nadejście „nowego” położyły kres niemieckiemu dziedzictwu Drzonowa. Po 1945 r. liczący 1023,42 ha majątek, w skład którego wchodziła ziemia uprawna, łąki, lasy, a także gorzelnia, wiatrak, cegielnia i cztery folwarki – Lach-vorwerk (Henriettenhof), Alt-vorwerk, Neu-vorwerk (Dorotheenhof), Lamphanswinkel przejęte zostały przez Skarb Państwa.

Ulokowany w centrum wsi pałac posadowiony jest – jak już wcześniej wspomniano – na planie prostokąta o wym. 30 m x 15 m, a jego całkowita wysokość wynosi 17 m. Dwukondygnacyjny korpus spoczywa na wyniesionych ponad poziom gruntu piwnicach, które stanowią jego cokół. Kondygnacje oddzielone są szerokim gzymsem i są różnej wysokości. Wyższe przyziemie wskazuje, że to tutaj znajdowały się dawniej pomieszczenia reprezentacyjne, gdzie toczyło się życie towarzyskie właścicieli majątku. Dziś znajdują się tu ekspozycje wystaw stałych i czasowych na potrzeby których nieznacznie zmieniono wystrój wnętrz. Niższe piętro posiadało pierwotnie układ pomieszczeń taki sam jak przyziemie, ale po 1945 r. układ ten dostosowany został do nowych funkcji obiektu. Dziś znajdują się tu muzealne biura i magazyny. Piętro zwieńczone jest solidnym gzymsem koronującym, ponad którym dominuje – wysoki na ponad 8 m – dwuspadowy dach z naczółkami. Od południa posiada on dwa wykusze pokryte dachówką, które dawniej miały po jednej dużej pionowej prostokątnej lukarnie i zwieńczone były ozdobną metalową kutą balustradą.

Przebudowa pałacu w 1868 r. ożywiła surową architekturę klasycystycznej budowli. Do trzech elewacji dostawiono „przybudówki”, które sięgnęły poziomu gzymsu koronującego. Od południa był to pięcioboczny ryzalit z oknami z łukiem pełnym w partii piętra. Dziś mieści się tu główne wejście do muzeum. Od wschodu dostawiono aneks z ryzalitem z oknami z łukiem odcinkowym w przyziemiu i łukiem pełnym w partii piętra. W ryzalicie znajduje się „wejście kuchenne” do pałacu i klatka schodowa z drewnianymi jednobiegowymi schodami. Od zachodu dostawiono podpiwniczony wykusz z oknami zwieńczony balkonem z tralkową balustradą oraz dodano w narożach dla ozdoby kanelurowane pilastry zwieńczone kapitelami w stylu korynckim.

Najokazalej wygląda jednak elewacja północna pałacu, gdzie w czasach jego świetności mieściło się wejście główne. Posiada ona jedenaście osi i podzielona jest na trzy części, z których część środkową stanowi pozorny ryzalit zwieńczony trójkątnym tympanonem. W tympanonie widnieją daty: MDCCCXVI-MDCCCLXVIII przedzielone tondem z monogramem TK i siedmiopałkową koroną. Ryzalit w przyziemiu posiada cztery arkady – dwie środkowe były dawniej głównym wejściem do pałacu, jedna skrajna wiodła na klatkę schodową, a druga skrajna do przesklepionej partii z arkadowaniem. Skrajne arkady są obecnie zamurowane i pokryte płaskorzeźbami z motywem militarnym. Ryzalit w partii piętra posiada cztery – półokrągło przesklepione – okna między którymi znajdują się zdwojone pilastry (środkowy pojedynczy). Przed pozornym ryzalitem znajduje się dość masywny, podpiwniczony półokrągły taras ze schodami lustrzanymi i otworami wentylacyjnymi, który pierwotnie zwieńczony był tralkową ceglaną (betonową?) balustradą.

Wydarzenia II wojny światowej sprawiły, że zimą 1945 r. rodzina von Schmettow w obliczu zbliżającej się „bolszewickiej zarazy” opuściła swoją siedzibę i przeniosła się za Łabę. Majątek zajęli Rosjanie, a następnie przejął go Skarb Państwa. We wrześniu 1945 r. zaczęli napływać do Drzonowa osadnicy z centralnej Polski oraz przesiedleńcy z Kresów Wschodnich z okolic Drohobycza. W pałacu ulokowano szkołę, mieszkania dla nauczycieli, a czasowo mieściły się tu również biura Gminnej Spółdzielni. Mniej szczęścia miała zabudowa gospodarcza majątku – solidna cegła z rozbiórki stodół, obory, gorzelni, spichlerza (po oczyszczeniu) transportem kolejowym przez lata wywożona była na odbudowę Warszawy i nie tylko. Szkoła zaprzestała działalności pod koniec lat 60. XX w. i od tego momentu pałac zaczął popadać w ruinę. W 1973 r. przejęty został przez Muzeum Ziemi Lubuskiej z zamiarem urządzenia w nim magazynów i pracowni konserwatorskiej mającego powstać Muzeum Archeologicznego. Kilka lat później decyzja została jednak zmieniona, a w zrujnowanym pałacu i w jego bliskim otoczeniu tworzyć się zaczęło muzeum o specjalności historyczno-wojskowej.

Zrujnowany pałac wymagał natychmiastowego remontu kapitalnego. Podjęto go w trudnym okresie zapaści gospodarczej kraju na początku lat 80. XX w., co skutkowało dużą opieszałością prowadzonych robót i niską jakością użytych w czasie prac materiałów. Ostatecznie wyremontowano dach, kominy i przystawiony do fasady taras oraz zabezpieczono fundamenty pałacu przed postępującą wilgocią. Wszystkie elewacje pokryto nowym tynkiem i pomalowano. Wewnątrz budynku wymieniono stolarkę okienną i drzwiową, instalację wodno-kanalizacyjną, elektryczną oraz centralnego ogrzewania. Zerwano stare podłogi i położono nowe. Na koniec wszystkie pomieszczenia w piwnicach, przyziemiu i partii piętra pomalowano. Jednak po wielu latach eksploatacji pałac wymaga ponownego remontu. Pierwszy jego etap (dach i stolarka okienna) już się dokonał na początku bieżącej dekady. Drugi etap (system centralnego ogrzewania, nowe tynki na elewacjach) czeka na swoją kolej i dobrze byłoby go zrealizować jak najszybciej, aby pałac i zgromadzone w nim bezcenne zbiory przetrwały w dobrej kondycji co najmniej kilka następnych pokoleń.

Tekst: Tadeusz Blachura

zdjęcia: T. Blachura, archiwum LMW, Muzeum Ziemi Lubuskiej w Zielonej Górze, internet